زنجان گردی

زنجان ، زیباست ؛ این را فراموش نمیکنیم .

زنجان ، پر از خاطره است ؛ این را هم فراموش نمیکنیم .

هنگامی که برای نخستین بار در سال 1387 برای سفر استانی با دوستانم به زنجان رفتیم ، گمان نمیکردیم که با دیدنی های بسیاری ، رو به رو بشویم که برخی از آن ها تا همین سال ها هم در ذهن مان ، یادگاری شوند .

زنجان را خیلی دوست دارم ؛ ولی زنگان را بیش تر که سرزمین مردمان زنگی تبار ایرانی بوده است .

در سفر یک روزه ی این بار ، سه دیدنی را در این شهر زیبا به چشم میبینیم :

الف ) منطقه ی گاوازنگ

گاوازنگ ، منطقه ای تفریحی است در کوه پایه های زنجان . در این منطقه ی زیبا و خوش آب و هوا ، پس از پارک خودرو ، قدم زنان از پلّکان ، بالا میرویم و به راه پاکوب میرسیم . حدود یک ساعت ، این راه را میپیماییم تا نمای زیبای شهر زنجان در زیر پای مان ، نمودار شود . در این جا ، هوا ، بسیار دلآرام و خنک است .

در میانه ی راه پلّکانی ، جوی آب و حوض هایی هستند که البتّه خالی از آب میباشند . تندیس بزرگی از یک بز کوهی که از مس ، ساخته شده نیز بر فراز تپّه ، نصب شده است .

کمی بالاتر و در آن جا که راه ، پاکوب شده است ، بر سنگی ، یادمانی برای دو کوهنورد از دست رفته ، حامد مترجمی و ناصر غلامی ، برافراشته اند .

پس از کوهپیمایی دلچسب در هوائی خوب و خنک به پایین میآییم و دو کاسه آش رشته ی داغ خوش مزه میخوریم .

گاوازنگ ، مجموعه ایست دارای امکانات رفاهی هم چون رستوران ، فروشگاه موادّ خوراکی ، بازیگاه و دستشویی .

پس از گاوازنگ ، راهی گنجینه ی رختشوی خانه میشویم .

ب ) رختشوی خانه

گنجینه ی رختشوی خانه ، مجموعه ی بی مانندی است که در خیابان سعدی زنجان ، قرار گرفته است . نمونه ی این مجموعه در هیچ جای ایران نیست . با بلیط نفری 25 هزار ریال ، وارد مجموعه میشویم .

رختشوی خانه ، یک گنجینه ی مردم شناسی است که در آن ، میتوان به دید تندیس هایی از مردم زنجان نشست که بیانگر فرهنگ کهن این شهر است . در آغاز ورود به مجموعه ، میتوان چیزهای پیشکشی زنده یاد رجب علی مقدّم را دید که مجموعه ی گران بهایی از ظروف مسی و غدّاره هستند .

هم چنین در اتاقی بر فراز سالن اصلی گنجینه ، میتوان از چاروق و مراحل دوخت آن ، دیدن کرد و در صورت گرایش ، چاروق خرید .

سازه ی رختشوی خانه در بافت قدیمی شهر زنجان ، حدّ فاصل خیابان سعدی و داوودقلی در محلّه ی قدیمی عبّاس قلی خان ، قرار دارد . این منطقه از شهر ، پیش از ساخته شدن سازه ی رختشوی خانه ، جایگاه گردآمدن هرزآب های رویه ای بوده و به نام باباجمال چوقوری ( گودال باباجمال ) ، شناخته میشد . رختشوی خانه ، یکی از سازه های جالب توجّه و عامّ المنفعه ی شهر زنجان است که توسّط علی اکبر توفیقی ، نخستین شهردار زنجان در سال 1307 خورشیدی ، ساخته شد . در زمان این شهردار ، بسیاری از خیابان ها ، گذرگاه ها و میادین زنجان ، سر و سامان یافت و سازه های مهمّی در شهر به دستور او ، ساخته شد . سازه ی رختشوی خانه در مدّت کوتاهی ( حدود 15 ماه ) ، توسّط دو برادر به نام های مشهدی اکبر ( معمار ) و مشهدی اسماعیل ( بنّا ) ، ساخته شد .

از دیدگاه عملکرد ، رختشوی خانه ، سازه ای کاملاً یگانه است که از آغاز با هدف جای شستن رخت برای بانوان ، ساخته شده است ؛ به گونه ای که در هیچ یک از نقاط شهری و روستایی ایران ، مجموعه ای با این کارکرد ، شناسایی نشده است . شاید دلیل اصلی ساخت سازه ، ایجاد جایی مناسب و امن برای زنان شهر بود که مجبور بودند در فصول سرد سال در کنار رودخانه ها و برکه های اطراف شهر ، اقدام به شستن لباس و ظروف نمایند . این دیدگاه برای نخستین بار ، توسّط علی اکبر توفیقی ، شهردار انسان دوست و نیکوکار زنجان در محیطی زیبا و آرامبخش ، عملی گردید . این سازه ، جنبه ی عامّ المنفعه داشته و بدون دریافت پول در همه ی مدّت شب و روز در اختیار شهروندان بوده است ( البتّه مبلغ کمی توسّط سرایدار به عنوان حقّ سرایداری ، گرفته میشده است . ) .

ویژگی های معماری

سازه ی رختشوی خانه ، دربردارنده ی بخش های گوناگونی از جمله جای سکونت سرایدار ، حیاط ، انباره ی آب و فضای شست و شوست . حیاط سازه به ابعاد 13 در 12 متر ، درختکاری شده و در پیشانی شمالی آن ، واحد مسکونی کوچکی به گستره ی 60 متر برای ماندن سرایدار،ساخته شده است .

رختشوی خانه از دو بخش اصلی ، تشکیل میشد . بخش نخست ، دربردارنده ی سرایداری ، جای مدیریّت و حیاط بود . حیاط که بیش تر آن را فضای سبز ، تشکیل میدهد به ابعاد 12 در 13 متر است و فضاهای مسکونی در بر شمالی آن ، قرار داشت .

بخش دوم ، مجموعه ی سرپوشیده ای بود که اختصاص به شست و شو داشت و در رویه ای پایین تر از بخش یکم ، قرار دارد . این مجموعه ، خود از سه بخش ، تشکیل میشد . بخش یکم ، انباره ی آب که در پایان سمت شمال مجموعه و مشرف به سالن شست و شو ، قرار دارد . این بخش ، فضائی است به درازای 17 ، پهنای 11 و نیم و بلندای 8 متر که با سه واحد پوشش طاق و تویزه بر روی جرزها و دیوارها ، مسقّف شده است .

آب انباره از قنات قلعه چی میربهاء الدّین ، فراهم میشده است . رویه های درونی انباره ی آب تا بلندای 4 متر ، دارای اندود آهکی است . شاید سازه میتوانسته تا این بلندا ، پر از آب شود که در آن صورت ، انباره ، گنجایش حدود 740 متر را داراست . بخش دوم ، فضای بزرگی مشرف بر سالن شست و شوست که بر روی بخشی از بام انباره ، ساخته شده که به شاه نشین یا مباشرنشین ، نامدار است . از این بخش ، مسؤول رختشوی خانه بر همه ی مراحل شست و شو ، نظارت داشته است . بخش سوم سازه ، سالن شست و شو به ابعاد 63 در 7 / 13 متر است که از طرح و ساخت جالب توجّهی ، برخوردار است . پوشش طاق و تویزه ی این بخش در میانه بر روی یک رده ستون سنگی یازده تایی و در کناره ها بر جرزها و دیواره ها، قرار گرفته است .

ستون ها از یک دیگر ، 70 / 5 متر فاصله دارند و بلندای شایان دید آن ها ، 70 / 2 متر است . ستون ها ، دارای سرستونی هستند که پاطاق پوشش سازه بر روی آن ها ، قرار گرفته است . جای شست و شو در کف سالن ، قرار دارد و از چهار حوضچه و مجاری آب ، تشکیل یافته است .

این سازه در سالیان پیش ، بازسازی شده و به شماره ی 1747 در سیاهه ی آثار مردمی به ثبت رسیده است .

مباشرنشین

جای اصلی ورودی سازه که به شبکه ی پیوندی کوچه های شهر ، راه پیدا کرده و در این بخش بوده که معصومه بانو زنجانی ، کار نظارت بر سالن را بر توان داشته است .

همینک هنگامه ی ناهار فرا رسیده است . پس از گشتی کوتاه در خیابان سعدی زنجان به سمت کاروان سرای شاه عبّاسی میرویم تا هم از آن جا ، بازدید بکنیم و هم در رستورانش ، ناهار بخوریم .

ج ) کاروان سرای شاه عبّاسی

این کاروان سرا که رو به روی ایستگاه راه آهن ، قرار دارد ، هم پیوند با دوره ی صفویّه است و نامدار به کاروان سرای سنگی میباشد . امروزه کاربری این کاروان سرا ، رستوران شده است . ناهار خوش مزه ای را هم راه با شنیدن آهنگ ترکی ، میخوریم .