آرامگاه شیخ صفی الدّین اردبیلی

درباره ی آرامگاه زیبا و آراسته ی شیخ صفی ، سخن های بسیاری گفته شده است . ثبت این اثر زیبای ایرانی در آثار جهانی یونسکو ، خود ، نشان از بزرگی آن دارد .

ایوانی به آرامگاه شیخ صفی ، پیوست شده که به شاه نشین ، نامدار است .

حجره های طبقه ی دوم با کارکرد چلّه نشینی ، جایگاه مناسبی برای بهره وری محارم بوده است . نمای دارالحفاظ ، متشکّل از 5 قاب ایستاست که در آن ها ، 10 پنجره یعنی در هر قاب ، دو پنجره یکی مشبّک فلزّی و دیگری از جنس کاشی معرّق به روش ایستا در زیر هم تعبیه شده است . برخی از پژوهشگران تاریخ هنر و باستان شناسی و معمارانی هم چون مارتین ویود به نادرستی ، دارالحفاظ را با توجّه به آثار پلان و نمای آن با آثار عهد نوزایی اروپا سنجیده اند . در حالی که این دیدگاه با استناد به آرایه ها و عملکرد سازه ، نزدیک به درستی نمیباشد . مهم ترین و گیراترین نگاره های هنری تالار در نما و درون سازه ، دربردارنده ی خطوط خوش نویسی و آرایه های معماریست . نوشته های دارالحفاظ ، بازتابنده ی نشانه های قرآنی ، احادیث نبوی و یا زنجیره ی انساب و درخت نامه ی شیخ صفی الدّین بوده و بلندترین نوشته ی قرآنی موجود آرامگاه صفی الدّین در نوشته های این تالار ، شناسایی شده است که با خطوط زیبای ثلث و ثلث نسخی ، نگارش شده است . نکته ی شایان توجّه در آرایه های تالار دارالحفاظ ، توجّه به مفاهیم ژرف قرآنی ، حدیثی و عرفانیست ؛ به گونه ای که هیچ نقشی مغایر با مفاهیم اسلامی چون پای کوبی ، شکار و پرتره ، به چشم نمیخورد ؛ بلکه همه ی نگاره های آن ، جنبه ی عرفانی داشته و در پیوند با اندیشه ی مذهبی است .

در کنار گور شیخ صفی الدّین اردبیلی ، گور سیّدصدرالدّین موسی ، پسرش و گور سلطان شیخ ابراهیم ، نامدار به شیخ شاه ، پسر سلطان خواجه علی سیاهپوش و نوه ی سیّدصدرالدّین موسی ، قرار گرفته و آرامگاه شاه اسماعیل یکم نیز در سمت چپ آرامگاه شیخ صفی است .

آرامگاه شاه اسماعیل که در میان آرامگاه محی الدّین محمّد و گنبد الله الله ، واقع شده از دید ظرافت هنری و آرایه ها از زیباترین و باشکوه ترین بخش های آرامگاه شیخ صفی الدّین به شمار میآید . وجود نقّاشی های تمپرا ، تذهیب ، صندوق گور منبّت کاری ارزشمند و خاتم کاری مرصّع و بی مانند آن به ویژه نوشته ی گچ بری با رقم علی رضا عبّاسی ، خوشنویس نامدار عهد شاه عبّاس بزرگ ، آن را در میان آثار معماری آرامگاه از برجستگی ممتازی ، برخوردار نموده است . سقف آرامگاه که با گنبد آجری دوپوش ، نگه داری میشود بر روی چهار سکنج ، پیلپوش و چهار قوس متقاطع که از لبه ی سکنجی به لبه ی سکنج دیگر زده شده ، قرار گرفته است و بدین ترتیب در پایانی ترین نقطه ی گنبد ، ستاره ی هشت گوش مقعّر به وجود آمده است . بخش بالایی آرامگاه ، دربردارنده ی یک استوانه ی آجریست که به روش نامناسبی بر روی قاعده ای با برهای نامنظّم ، نهاده شده است . قطر استوانه ی بالایی ، بزرگ تر از قاعده ی منشوری شکل زیرین بوده و گستره ی بالایی آرامگاه در بخش استوانه تا سر گنبد با آمیزه ای از کاشی های خشتی و مقعلی ، آراسته شده است . کاشی های آبی و پیروزه ای در متن آجری و کناره ی بالای ساقه و پوشش گنبد با کاشی های مشکی ، سپید ، پیروزه ای ، طلایی ، زرد و آبی کبالتی ، مشخّص است و این کاشی ها با طرح های لوزی ، گنبد را دور زده در حدّ جدایی لوزی ها و نقوش زردرنگ ، کاشی های هفت رنگ با نگاره هایی از برگ های نخل سه برگه به نیم روز نمادین ، جلوه گر است ؛ به نظر میرسد این نگاره ها از ایده آل ترین عناصر هنری شاه عبّاس یکم میباشد .

از دری کوچک در سمت چپ آرامگاه شیخ صفی ، وارد شده و با آرامگاه محی الدّین محمّد ، نامدار به حرم خانه ، رو به رو میشوم . درون این محوّطه ، 10 صندوق گور با این نام ها به چشم میخورند :

صندوق گور شماره ی یک ( سمت راست ورودی ) = محی الدّین محمّد پسر شیخ صفی الدّین

صندوق شماره ی دو ( سمت راست ) = دختر شیخ زاهد گیلانی همسر شیخ صفی الدّین

صندوق شماره ی سه ( سمت راست ) = سلام الله پسر خلیل الله صفوی

صندوق شماره ی چهار ( سمت راست ) = محمّد ، نامشخّص

صندوق شماره ی پنج ( سمت راست ) = نامعلوم

صندوق شماره ی یک ( سمت چپ ) = سلطان بایزید پسر خواجه ی شیخ انصاری

صندوق شماره ی دو ( سمت چپ ) = شیخ اویس شمس الدّین محمّد یوسف پسر مرتضی قلی خان

صندوق شماره ی سه ( سمت چپ ) = نامعلوم

صندوق شماره ی چهار ( سمت چپ ) = مرشدقلی آقا پسر الله قلی آقا ایشیک آقاسی

صندوق شماره ی پنج ( سمت چپ ) = شیخ شرف الدّین عیسی الصّفوی پسر شیخ صفی الدّین

ساختمان چینی خانه

چینی خانه به دیدگاه سبک معماری و آرایه ها از پدیده های شگفت انگیز معماری ایران در سده ی 11 کوچی است . این ساختمان گنبددار از بیرون به شکل هشت بری ناقص و کاملاً متقارن بوده و از درون با دو ورودی باریک در خاور با تالار و دارالحفاظ یا قندیل خانه ، پیوند دارد . فضای درونی اتاق ، چهارگوشی به ابعاد 18 در 18 متر میباشد که در هر یک از برهای آن ، یک تورفتگی چند وجهی به روش نیم هشت ، ایجاد شده است . آرایه های این سازه در درون ، دربردارنده ی کاشی کاری ، گچ بری و نقّاشی های تذهیب است . طرح و نقش کاشی ها ، تلفیقی از هنر ایران و چین با نقش های طبیعی ، انتزاعی ، اساطیری و نمادین ، جلوه ای ویژه دارد . برجسته ترین ویژگی این فضای ویژه ، طاق نماهای پرکار گچی است که از این دیدگاه ، بسیار گسترده تر از تالار آهنگ عالی قاپوی سپاهان است . در مقرنس های گچی ایوان ها و شاهنشین ها تا جای کاشی های هفت رنگ ، شمار بسیاری محفظه و طاقچه های خوش فرم به اشکال سفالینه و ظروف چینی و شیشه ای چون گلدان ها ، ابریق ها و جز آن ها ، بریده و اطراف آن با نگاره های گیاهی ، آراسته و تذهیب شده است . آن چه نباید فراموش شود ، این است که ساختمان چینی خانه ، پیش از این که به گونه ی کنونی ، ساخته شود به عنوان خلوت سرا یا خانقاه شیخ صفی الدّین ، مطرح بوده و از سردابه ی آن برای خاکسپاری مریدان شیخ ، بهره برده میشده است . آثار و شواهد تبدیل فضای موردبحث به ساختمانی برای نگه داری چینی آلات در زمان شاه عبّاس یکم در درون و بیرون ساختمان ، کاملاً نوین به نظر میرسد . همینک در زیر چینی خانه ، سردابه ایست که با بازوهای متقارن ، خاکسپاری هایی در آن ، دیده میشود . این ساختمان ، میان سال های 1014 تا 1021 کوچی ، زیر پشتیبانی شاه عبّاس بزرگ ، ساخته شده و در سال 1021 کوچی ، شمار 1221 پارچه از چینی هایی که به شکل لنگرهای بزرگ فغفوری ، بادیه ها و دیگر ظروف گران بهای قوری و فغفوری که در کاخ پادشاهی ، نگه داری میشد به این جا ، وقف شد . بیش تر این ظروف ، دارای مهر شاه عبّاس با عبارت « بنده ی شاه ولایت عبّاس ، وقف بر آستان شاه صفوی نمود . » هستند که توسّط محمّدحسین حکّاک خراسانی ، درون یک پیرابند چهارگوش ، کنده کاری شده است . بخش عمده ی چینی ها به همراه سایر ذخایر هنری مجموعه ی تاریخی آرامگاه شیخ صفی الدّین به سال 1244 کوچی در لشکرکشی روس ها به اردبیل به تاراج رفته و هم اکنون در گنجینه ی آرمیتاژ ، نگه داری میشود . مانده ی چینی ها به سال 1314 خورشیدی به گنجینه ی ایران باستان ، انتقال یافته و اکنون نیز در گنجینه ی دوران اسلامی ، نگه داری میشود .

آری ؛ این جا ، آرامگاه نیای بزرگ خاندان صفویّه است . همانان که با زور شمشیر و بریدن دست ها و پاها ، مذهب شیعه را بر ایران ، چیرگی دادند و ایرانیانی را که عمدتاً تا آن روز ، سنّی مذهب بودند ، اجبار به پذیرش شیعه گری کردند . هنگامی که در این جا ، گام برمیدارم ، صحنه های تاریخ از جلوی چشمانم ، رژه میروند و نظاره گر خون هایی هستم که در راه مذهب و حکومت بر زمین کشورم ، نقش بسته اند و جان هایی که پلّکان شدند برای شاه اسماعیل ، نواده ی همین شیخ صفی تا به حکومت برسد و دیکتاتوری سیاسی و مذهبی را با یک دیگر درآمیزد .