کاسپین گردی ( به مناسبت روز کاسپین )

  گردشگران : علی رضا هاشمی . مهشید بهرام فرد . کتایون میرزاخانی . زهرا ولدی . فریده فرّخی فرد . خاطره مهرجو . زینب هاشمی . میرحسین هاشمی . رسول علیخانی . مریم کریمی . محمّد رضا کریمی . بریر حرزاده . احمد حرزاده . امیرحسین قدیری . جواد دانیال زاده . یوسف رحیمی . سارا قلعه . مرضیّه گروه ای . رؤیا کلهر . منا کلهر . عاطفه جهان بخشی . نادر جهان بخشی . معصومه حیدری . فرهاد چگینی . محدّثه اسداللّهی . سعید سرشار . سعیده عبداللّهی و مریم ولدی .

  به پیشنهاد مهشید بهرام فرد به مناسبت روز کاسپین ( روز پایتخت شدن کاسپین در دوره ی شاه طهماسب صفوی ) آدینه هشتم شهریور برنامه ی خیابان سپه را  می ریزیم . ساعت 9 صبح از کنار عمارت چهل ستون  شروع به حرکت می کنیم .

 در ابتدا ، مهشید ، توضیحاتی درباره ی سبزه میدان و تاریخ آن میدهد .

نکاتی درباره ی سبزه میدان :

1-    سبزه میدان قدیم ، دو در داشته که یکی در قسمت باختر و دیگری در قسمت شمال خاوری ( اقری قاپو ) ، قرار داشته است .

2-     این میدان شمالی ترین قسمت باغ سعادت آباد بوده .

3-     در دوره ی قاجار این میدان از باغ جدا شده .

4-     در سال های 1306 تا 1310  ه.ش دیواره ی کوتاهی دور میدان ساخته شد .

  از خیابان پیغمبریه عبور کردیم و درباره ی بناهای تاریخی این خیابان توضیحاتی اجمالی   داده شد .

بناهای این خیابان عبارتند از :

1-  مسجد مدرسه  ی پیغمبریه

2-  مسجد پنجه علی

3-  چهار انبیا

4-   گراند هتل

 وارد نخستین خیابان  ایران شدیم  و درباره ی تاریخ و آثار این خیابان توضیحات مفصّلی  ارائه شد .

دیوارنوشته ی خیابان سپه

درباره ی این خیابان :

خيابان سپه کاسپین ، نخستين خيابان طرّاحي‌شده ی ایران است که در دوره ی صفوي در زمان پايتختي کاسپین احداث شد و در سال 1387 رسماً به عنوان نخستین خيابان ایران در فهرست آثارملّی به ثبت رسيد . اين خيابان را شاه طهماسب صفوی در شمال محلّه ی شهرستان قديم يا حصار شاپور، هم زمان با ايجاد جعفرآباد يعني عمارت و خانه‌هاي دو طرف اين خيابان ، باغ سعادت آباد ، عمارت های دولت خانه و حرم سرا و باغ‌هاي خاوری و باختری عمارات مذکور احداث کرده‌است . ظاهراً نام « خيابان » هم از نام محلّه‌اي به نام « خيابان » در هرات گرفته شده‌است که شاه طهماسب در دوران ولي عهدي در آن شهر ساکن بوده‌است . در آن زمان، خيابان را از سوي جنوب امتداد داده و به گورستان جنوب شهر قزوین رسانده‌اند . بعدها نام اين خيابان بر قسمتي از محلّه ی شهرستان قديم اطلاق گرديد و اين بخش از شهر قزوین را « محلّه ی خيابان » ناميدند .

اين خيابان از مهم ترين آثار دوران صفويّه بوده و با وسعتي افزون تر از آن چه در حال حاضر است در عصر شاه طهماسب و شاه عبّاس بزرگ جهت پذيرايي ازسفراي دول بيگانه و بزرگان استفاده مي شده است . اين خيابان که به نام عالي قاپو يا دولتي نيز خوانده مي شد ،  پيش از اين قلب مرکز شهر بوده و هم اکنون نيز در محدوده ی محور فرهنگي قرار دارد و از ضلع شمالي به مجموعه ی کاخ چهل ستون و عالي قاپو و از ضلع جنوبي به خيابان سلامگاه و خيابان راه ري راه پيدا مي کند .

خيابان سپه قزوين به عنوان نخستين فضاي شهري که ماهيّتي متفاوت از ميدان ها و ميدانچه ها و يا گذرهاي سازمند فاقد طرّاحي داشته شناخته مي شود. اين خيابان به عنوان مسيري مستقيم و طرّاحي شده براي رفت و آمد استفاده مي شده است. اين محور در دوره ی صفوی و در دوره ی پايتختي شهر کاسپین از محلّ سردر عالی قاپو تا موضع تقريبي روبروی مسجد جامع احداث شده است. پس از آن و با انتقال پايتخت به سپاهان نمونه ی تکامل يافته تر آن در اين شهر و با عنوان چهار باغ احداث شد. بنابراين اطلاق عنوان “نخستين خيابان ايران” براي اين محور منطقي به نظر مي رسد.

با انتقال پايتخت به سپاهان نمونه ی تکامل يافته تر خیابان سپه در اين شهر و با عنوان چهار باغ احداث شد.

در زمان ناصرالدّين شاه به مباشرت سعدالسّلطنه که بعدها حاکم کاسپین گرديد، در قسمت جنوبي « خيابان » يعني از روبروی مسجد جامع کاسپین تا چهارراه سپه کنوني ، مهمان خانه ی بزرگ کاسپین ،چاپارخانه و تلگراف خانه احداث گرديد و خيابان سپه را از خاور مهمان خانه در معبر باريکي به خيابان طهران ( تهران قديم کنوني ) متّصل ساختند.

شهرداري قزوين در طيّ سال هاي 1387 تا 1389 پروژه ی عظيمي را با صرف هزينه اي هنگفت جهت احيای اين خيابان تاريخي و سنگفرش پياده رو ها و سواره روی خيابان به اجرا رسانيد.

یک عکس کهن از خیابان سپه ؛ این تصویر از بالای سردر عالی قاپو برداشته شده است .

گراندهتل

معماری خیابان سپه

در محدوده ی این خیابان آثار ارزشمندی هم چون مسجد و آب انبار ساخته شده که تاریخ ساخت قدیمی ترین بنای موجود در آن یعنی مسجد جامع به سال 192 هجری بر می گردد.پیتر دلاواله گردشگر ایتالیایی که 4 سال را در گروه شاه عبّاس بزرگ سپری کرد این خیابان را چنین وصف کرده است ((میدان مزبور قدری از قصر سلطنتی دور و نزدیک بازار است.از میدان بزرگ اصفهان کوچک تر ولی از حیث زیبایی از آن کم تر نیست و همانند میدان اصفهان طولش سه برابر بیش تر از عرضش است که احتمالاً برای بازی چوگان ساخته شده زیرا دو طرف میدان ستون های سنگی نصب گردیده است.))

آن چه که در منظر خیابان و راه بیش از هر چیز دیگری در منظر شهری مورد اهمّیّت واقع است،نقطه ی ابتدا و انتهای آن است.در زمان ناصر الدّین شاه به مباشرت سعدالسّلطنه که بعداً حاکم کاسپین گردید و به دستور میرزا علی اصغر خان اتابک در سال 1259 در قسمتی از خیابان احداثی شاه صفی ،یعنی از روبروی مسجد جامع و بازارچه ی خیابان تا محلّ چهارراه سپه فعلی مهمان خانه ،چاپارخانه و تلگراف خانه ی هند و اروپا احداث گردید.(سیّدمحمّد دبیر سیاقی ،459:1381 )

می بینیم که این خیابان یا به عبارتی میدان به بهترین نحو دارای نقطه ی شروع و خاتمه بوده است به طوری که دو نقطه ی مهم را به هم متّصل می کرده است.علاوه بر آن این دو مکان نقش بصری دو جانبه ای نیز نسبت به یک دیگر داشته اند.

بناهای با ارزش خیابان سپه

1.سردر عالی قاپو

گردشگران ایرانگشتی در کنار عالی قاپو

2.امام زاده اسماعیل

3.مرقد بی بی زبیده خاتون

4.مدرسه ی شیخ الاسلام

5.مسجد جامع کاسپین

گنبد مسجد جامع

6.آب انبار خیابان

7.گرمابه ی سپه

سر در عالی قاپو یکی از بناهای مهمّ دوره ی صفویّه با عمارت‌ها و باغ‌های بسیار زیبا است که در خیابان سپه شهر کاسپین قرار دارد.

عالی قاپو رو به خیابان و رو به جانب فضای اصلی شهر داشت و تازه واردین ابتدا به این سردر می رسیدند. وظیفه ی آن بیان شکوه و قدرت سلطنتی بود .

این مجموعه 7 در داشته که یکی از آنها را عالی قاپو نامیده‌اند و از درهای آن جز در عالی قاپو اثری باقی نمانده است.

این بنا در گاه بلندی دارد که به خیابان سپه کاسپین مشرف است. این در به هشتی بزرگی متّصل است و در داخل آن دو اتاق وجود دارد که جایگاه دربانان بوده است. راهروی طبقه ی دوم بنا نیز از همین اتاق‌ها می‌گذشته است.

در سمت باختر این در 3 اتاق طولانی پهلوی هم واقع شده که احتمالاً جایگاه نگهبانان بوده است. یکی از این اتاق‌ها در دوره ی قاجار به قرائت خانه و دیگری به چای خانه تبدیل شد.

ازاره‌های سر در با کاشی پوشیده شده اند و بقیه سر دربا گچ پوشیده شده است. یکی از پنجره‌ها به خیابان سپه و دیگری به حیاط داخلی گشوده می‌شود.

این بنا نخست در دوره ی شاه طهماسب ساخته شده و در زمان شاه عبّاس نخست به صورت کنونی تغییر شکل یافته است. بر پیشانی این سردر رفیع که ۱۷ متر ارتفاع دارد کتیبه‌ای با کاشی معرّق به خطّ ثلث از علی رضا عباّسی جلوه گر است که بر فراز آن پنجره ی مشبّک بزرگی از کاشی قرار گرفته است.

بیش از دو گوشوار بلند در دو سوی سردر که بر بالای طاق نمایی واقع شده بنا را به ساختمان‌های هم جوار پیوند می‌داده است.

این سردر، ورودی اصلی به دولت خانه ی دوران صفویّه بود. بنای سردر شامل ایوان رفیع ورودی با قوس تیزه‌دار و 3 ردیف طاق نما در دو سوی آن است. گوشواره هایی با ستون نماهای آجری در دو طبقه، نمای سردر را تکمیل می کنند. هشتی متّصل به ایوان ورودی به شکل هشت ضلعی است و در دو سوی محور ورودی آن اتاق‌های نگـهبانی قرار دارد.

در این هشـتی پلکـان هایـی دیده می شود که به طبقه ی بالا – جایگاه نقاره زنان – راه می‌یابند. کتیبه و شباک کاشی، تنها تزیینات باقی مانده در ایوان ورودی است.

در طرف خاوری این سردر که پیش از مشروطیّت رختشوی خانه بود، مدرسه‌ای به نام امید در سال ۱۳۲۰ قمری احداث شد.

سردر عالی قاپو پیش از انقلاب، جایگاه شهربانی و سپس در اختیار نیروی انتظامی بود، اکنون در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفته و به منظور احیای دولت خانه صفوی در حال مرمّت می‌باشد.

ساعت 10 :30 به مسجد جامع عتیق کاسپین رسیدیم . به همراه آقای نوری وارد مسجد شدیم و پس از توضیحاتی در حیاط وارد شبستان ها شدیم .پس از نیم ساعت به زیرزمین مسجد رفتیم  که مثل تونل وحشت بود . از شیر مرغ تا موش مرده داخلش بود. این قسمت ، سفر رو خیلی هیجان انگیز کرد!

به همراه آقای نوری تا بالای مناره ی سمت راست رفتیم . از بالای مناره همه ی شهر کاسپین دیده می شد .

درباره ی مسجد جامع  کاسپین :

این مسجد جامع که بود در قزوین

الحق نبود قرینه اش روی زمین

کریاس و درش خراب شد از بنیان

مهدی سنمار نو ساخت متین

¨    مسجد جامع کاسپین ، از قديمي ترين مسجدهاي کشور است که به تدريج و در طول تاريخ ، تکميل شده است .

بنابر روايات تاريخي ، هنگامي که لشکري 4هزار نفري از سوي حضرت علي (ع) براي جنگ به منطقه ی ديلم مي رفته اند ، در کاسپین، ربيع يکي از فرماندهان اين لشکر مسجدي بنا مي کند، که به احتمال زياد بناي نخستین مسجد جامع کاسپین بوده است . در سال 192هجري نيز هارون الرّشيد عازم خراسان بود و وقتي به کاسپین آمد، دستور داد حصاري بر گرد شهر بکشند و مسجدي هم در آن جا بنا کنند. اين مسجد، با نام طاق هارونيّه شناخته مي شود و در ضلع جنوب خاوری مسجد جامع قرار گرفته است . اين بخش را از آن جا که قديمي ترين قسمت مسجد جامع به شمار مي آيد، مقصوره ی کهن مي خوانند. در سال 373هجري قمري ، صاحب بن عباد، وزير فخرالدّوله ی ديلمي کتابخ انه و مدرسه اي نزديک مقصوره ی کهن مي سازد، که در روزگار خود يک مرکز فرهنگي قابل توجّه به شمار مي آمده است . سال 500هجري قمري و در زمان ملکشاه سلجوقي ،اميرخمارتاش اقدام به ساختن مقصوره اي عظيم کرد و بر فراز آن گنبدي رفيع و زيبا بنا کرد. در سال 509هجري قمري ، بناي اين ساختمان به پايان رسيد. اين بنا هم به نام طاق جعفري شهرت يافته است . طاق جعفري ، مربّعي شکل و هر ضلع آن 15متر است . اين مکان ، محرابي از سنگ صيقلي شده و منبري سنگي با کاشي هاي رنگارنگ و کتيبه هاي نفيس دارد که در نهايت ظرافت گچبري شده است . در کتيبه ی نخست به خط ّ ثلث ، نام سازنده ی آن و مدّت ساختن مقصوره ذکر شده است . در سال 617هجري قمري که مغولان به کاسپین حمله کردند، اين مسجد را به آتش کشيدند.

ایوان جنوبی مسجد جامع

. مسجد، بعدها به صورت جزيي و به صورت کامل در سال 1065، زمان حکومت شاه عبّاس صفوي بازسازي شد. حياط مسجد جامع به شکل مربّع مستطيل است و بيش از 4هزار مترمربّع مساحت دارد و در 4طرف ، 4ايوان بزرگ قرار گرفته است که ايوان جنوبي ، بلندتر و زيباتر است و يکي از منحصر به فردترين بناهاي اسلامي جهان به شمار مي آيد. اين ايوان ، 5ضلعي و 2طبقه است که بخش جلوي مقصوره ی خمارتاش متّصل به آن است . براساس کتيبه اي که میان طبقه های نخست و دوم قرار گرفته است ، زمان ساخت اين ايوان ، سال 1069هجري قمري است و سازنده ی آن شريف کاشي پز است . ايوان آن 5/13 متر عرض و 22متر ارتفاع دارد و کاشي هاي هفت رنگ داخل ايوان سطح پايه هاي تاق رومي را تا پاتاق تزيين کرده است . بر پيشاني طبقه ی دوم و زير تاق آفتابي ايوان ، دور تا دور، کتيبه اي به خطّ ثلث بزرگ طلايي و روي کاشي لاجوردي قرار گرفته است که در آن ، سوره ی جمعه به نگارش درآمده است . ايوان باختری در دوره ی شاه سليمان صفوي ساخته شده و به رواق هاي اطراف راه دارد. ايوان خاوری دقيقاًمعلوم نيست که چه زماني ساخته شده است ، امّا در سال 1312 و 1313هجري قمري باقرخان سعدالسّلطنه ، حاکم کاسپین آن را از نو ساخته است . ايوان رفيع شمالي با 2مناره ی شکوهمند و کاشي کاري زيبا، مربوط به زمان شاه طهماسب صفوي است . اين مناره ها 5/10 متر عرض و 26متر ارتفاع دارند. کيفيّت و دقّت در ساخت اين مناره ها شگفت انگيز است . بدين معني که مي توان هر يک از اين مناره ها را به حرکت درآورد و آسيبي نيز به بنا وارد نشود. چگونگي ساخت اين مناره ها هنوز مشخّص نشده است . میان ايوانها، در 4طرف ، رواق هايي قرار گرفته است که با ستون ها و تاق هايي هلالي مزيّن شده اند. وسط صحن مسجد، حوض بزرگي قرار گرفته و میان حوض و ايوان خاوری  آبخوره اي است که قنات خمارتاشي از آن مي گذشته است . بنابر تأکيد منابع تاريخي ، از جمله کتاب التّدوين ، اين مسجد در قرن هفتم هجري ، درهاي متعدّدي داشته است . امّا اکنون تنها 2در از آن باقي مانده است . يکي در شمال باختری که مربوط به سال 1272هجري قمري است که به محلّه دبّاغان مي پيوندد و ديگري در خاور است که پس از عبور از راهرويي به عرض حدود 10متر مي توان به يک هشتي بزرگ وارد شد و به خيابان سپه رسيد. اين در نيز در سال 1074هجري قمري ساخته شده است .

 

بچه ها در حیاط مسجد جامع

بچه ها در کنار مناره ی مسجد جامع

آقای سعید نوری بر بالای مناره

نمایی از شهر کاسپین از بالای مناره ی مسجد

مهشید ، کتایون و مریم با پیرمردهای کاسپینی در حیاط مسجد

بعد از بازید از مسجد جامع بازدید از گرمابه ی سیّدیان رو داشتیم که  با وجود داشتن نامه ازمیراث فرهنگی کاسپین ، به علّت تبدیل شدن گرمابه به مخروبه اجازه ی بازدید داده نشد . امّا کتایون توضیحاتی درباره ی گرمابه داد .

ساعت 13:30  به صرف ناهار به کافه رستوران سپه رفتیم و ناهار دلچسبی را خوردیم .

همه با هم در رستوران

در پایان ، لازم است از زحمات علی رضا هاشمی و باقی دوستان، سپاسگزاری به عمل آورم .

مهشید بهرام فرد

بچه ها در ابتدای خیابان سپه