شهر تاریخی بیشاپور

از نورآباد به سمت کازرون میروم و روستاهای شیراسپاری ، سراب بهرام ، رازیانه کاری ، خومه زار و قائمیّه را میگذرانم ؛ البتّه در قائمیّه ، اگزوز خودرو را که به صدا افتاده است ، درست میکنم . پس از قائمیّه به یک سه راهی میرسم که سمت چپش به سوی بیشاپور میرود . پس از روستای پیشوازاده سیّدحسن ، شهر تاریخی بیشاپور است . ورودیّه ی شهر ، 30 هزار ریال و ورودیّه ی گنجینه اش ، 20 هزار ریال میباشد . درِ ورودی شهر تاریخی ، درست در کنار راه اصلی ، قرار گرفته و گستره اش ، 200 هکتار است .

همه ی محوّطه ی بزرگ شهر را زیر پا میگذارم . در زیرزمین ها و دالان هایش با آگاماهای بزرگ و کوچک ، رو به رو میشوم . در گنجینه ، میتوان از نقشه ی زمین ریخت شناسی بیشاپور ، تصویر سه بعدی بیشاپور ، آرایه های وابسته به معماری ، تاج سردیس گچی ، ته کوره ی ذوب شیشه ، نقشه ی راه گردشگری و آثار بازدیدی بیشاپور ، سنگ گور نوشته دار ، ظرف روغن گیری و آب میوه گیری ، موزاییک ، ناودان سنگی ، نقش برجسته ی دیواره ی منسوب به کاخ والرین با تصویر سوارکار ، نقش برجسته ی دیواره ی منسوب به کاخ والرین با تصویر انسان برسم به دست ، هاون سنگی و هاون سفالی را به دید نشست ،

یک آگامای بزرگ

شهر بیشاپور با گستره ای نزدیک به 200 هکتار ، جزء نخستین شهرهای ایران باستان است که دارای تاریخ نوشته شده ی شهرسازی است . این شهر به دستور شاپور یکم ساسانی و به سپاسمندی پیروزی بر امپراتوران روم در سال های 241 تا 272 زادروزی در کنار راه شاهی روزگار باستان ، ساخته شده . چگونگی ساخت آن بر ستون های یادبود در مزکز شهر در 16 سطر به دو زبان پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی ، سنگ تراشی گردیده است . شهر بیشاپور ، دارای طرحی شطرنجی است . دو خیابان اصلی ایستا بر هم آن ، بخش های گوناگون شهر را پیوند میداده است . در بخش شمالی شهر که به ارگ شاهی ، نامدار است ، سازه هایی هم چون پرستشگاه آناهیتا ، کاخ ها ، ایوان ها و مدرسه ای از دوره ی اسلامی به جای مانده است . بخش جنوبی و مرکزی شهر ، دارای بافتی ساسانی ـ اسلامی است .

در عرصه ی شهر ، آثار نقوش برجسته ی تنگ چوگان ، غار شاپور ، دژ دختر ، دژ پسر ، سراب دختران و استودان های ساسانی ، واقع گردیده است . این شهر ، بنا به خوانش های انجام گرفته تا سده ی هفتم کوچی در اوج آبادانی و شکوفایی بوده است .

تالار تشریفات

این تالار در محدوده ی ارگ شاهی و در محوّطه ای به گستره ی 781 متر مربّع ، ساخته شده است و دربردارنده ی چهار ایوان رو به رو و متقارن است که بر فراز آن ، گنبدی شلجمی شکل با 25 متر بلندا ، قرار داشته که برای نخستین بار در معماری ساسانی ، آشکار شده است . این سازه ی باشکوه با طرح 16 بری ، 64 طاقچه دارد که همگی ، دارای آرایه های گچ بری و رنگ آمیزی های گوناگون بوده که با مصالح سنگ لاشه و گچ ، ساخته شده است .

آناهیتا ، پرستشگاه بزرگ بیشاپور

این سازه به گونه ی مکعّبی است که هر یک از برهای آن ، نزدیک 14 متر است و از سنگ های کنده کاری شده با ابعاد گوناگون و بدون ملات به گونه ی دودیواره ، ساخته شده . این سازه با الهام از سبک معماری دوره ی هخامنشی ، ساخته شده است که به وسیله ی بندهای آهنی به یک دیگر ، قفل و بند شده اند . پرستشگاه آناهیتا ، فاقد سقف مسطّح بوده است . این پرستشگاه را در ژرفای 6 متری از زمین های اطراف خود ساخته اند تا آب رودخانه ی شاپور به درون آن ، سرازیر شود . پرستشگاه بیشاپور ، نماد یک پرستشگاه آب است و می توان آن را جایگاه نوازش با آب دانست ؛ یعنی تنها عنصری از عناصر چهارگانه که به خدای ناهید ، منسوب است . نماد جانوری این خداوند به شکل گاو میباشد که در اطراف پرستشگاه به گونه ی قرینه ، رو به روی یک دیگر ، قرار گرفته است . این پرستشگاه نه تنها از دید معماری بلکه از دید رعایت دستگاه های تنظیم ، تقسیم و کنترل آب نیز فوق العاده است .

ایوان موزاییک

این سازه ، نمونه ای از شاه کارهای معماری و نماد زیبایی دوره ی ساسانیان است که مشرف به حیاط مستطیل شکلی است و نزدیک 23 متر درازا و 20 متر پهنا دارد و افزون بر ستون های آرایه ای ، خود حیاط با موزاییک های منقوش به شکل گل و گیاه و تصاویر زنان ، آراسته بوده است . کف ایوان ها با یک گونه قالی موزاییکی با طرح و نقش گیاهی و انسانی ، فرش میشده است . از این سازه به عنوان حرم سرای ویژه ی شاپور ، بهره برده میشده است . بخش های بسیاری از کاشی های زیبای این ایوان در حال کنونی در گنجینه ی لوور پاریس ، نگه داری میشود .

کاخ نامدار به والرین

این سازه که در بر شمالی ارگ شاهی ، واقع گردیده ، کاخی است که همگی سنگی بوده و از سنگ های یک دست نقشدار ، ساخته شده است . به دلیل پایان نیافتن کاوش های باستان شناسی ، کاربری سازه ، هنوز مشخّص نگردیده است . بنا به گفته ی گیرشمن ، این سازه ، کاخی بوده که شاپور ساسانی ، والرین ، امپراتور چیره شده ی روم را در آن ، چا داده است .

ستون های یادبود

تقریباً در مرکز شهر بیشاپور و در تقاطع دو خیابان اصلی ، سازه ای نامدار به ستون های یادبود که پیشکش های اپسای دبیر ، معمار شهرساز اهل حرّان سورزیّه به شاپور یکم بوده ، قرار گرفته است . ستون های یادبود شهر ، یادآور بازدید شاپور ، شهریار پرآوازه ی ساسانی به سال 267 زادروزی است . این سازه ، دربردارنده ی دو ستون سنگی به بلندای 70 / 6 متر که بر روی پایه های سنگی ـ پلّکانی ، قرار گرفته اند، میباشد . بر روی یکی از ستون ها ، نوشته ای به 16 سطر به زبان پهلوی اشکانی و ساسانی که سند نوشته شده ی شهرسازی شاپور به شمار میرود ، نقش گردیده است .

مدرسه ی اسلامی

دگرگونی های این مدرسه یا مسجد ، به استناد اسناد به دست آمده و نوشته های موجود بر روی پایه ستون هایی است که کمک شایانی به تاریخ گذاری این سازه مینماید و نشان دهنده ی آن است که تاریخ ساخت سازه ، وابسته به سده ی چهارم و دوره ی خاندان بویه میرسد . مدرسه ، دارای اتاقک هایی چند برای دانشجویان دانش های دینی بوده است . در صحن این مسجد زیبا که به گونه ی فضای باز ، مورد بهره برداری بوده ، پایه ی ستون های سنگی که بر روی آن ها ، نوشته های قرآنی ، نقر گردیده ، وجود دارد . عمده مصالح ساخت سازه ، سنگ لاشه و ملات گچ میباشد .

بازدید کننده ، باید توجّه داشته باشد که از روشن کردن آتش ، نشستن در کنار سازه های تاریخی و رفتن روی دیوارهای آثار ، اکیداً خودداری کند ؛ به دلیل وجود چاه هایی چند ، مراقب کودکان خود باشد و با مأمورین ، هم کاری نماید .

در این جاست که با آقای جمشید جاودانی که نگهبان میراث فرهنگی مستقر در این محوّطه هست ، آشنا میشوم و برای بازدید فردا از تندیس شاپور با وی ، قرار میگذارم .

توجّه داشته باشید که ترتیب چینش نگاره ها لزوماً پیوندی با مطالب بالا یا پایین آن ها ندارد .