استان مرکزی

استان مرکزی

با حسن آقای عنایت ، بانو سارینا و میرحسین عزیزم ، راهی استان مرکزی میشیم . نخستین جای دیدنی در اطراف شهر خمین هست ؛ روستایی به نام فرج آباد .

1 )) آرامگاه غفار حسینی

به فرج آباد که میرسیم ، سراغ گورستان روستا میریم و در اون جا در پی یافتن آرامگاه زنده یاد غفار حسینی هستیم . بانویی در گورستان حضور داره ؛ از ایشون نشونی آرامگاه غفار رو میپرسیم . ایشون با حالتی از شگفتی و شادمانی ، ضمن این که آرامگاه زنده یاد حسینی رو نشون مون میدن ، ازمون میپرسن که از کجا اومدیم و چطور شده که به دنبال آرامگاه غفار حسینی هستیم .

من هم شرح سفرمون رو براشون ، توضیح میدم . اون بانو میگن که زنده یاد غفار حسینی ، عموی ایشون بوده اند و از چگونگی کشته شدن شون و ماجرای زندگی شون هم برامون تعریف میکنند .

غفار حسینی از مجموعه ی نویسندگان و روشن اندیشانی بود که در دهه ی سیاه هفتاد خورشیدی و در دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی ، توسط عوامل وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی در منزل خودش ، کشته شد .

با دعوت و پافشاری بانو حسینی به خونه شون که در همون نزدیکی هست ، میریم و با برخورد گرم و صمیمانه ی اهل خونه ، رو به رو میشیم . ازمون با چای و میوه ، پذیرایی میشه و به صحبت میشینیم .

بازدید پسین مون ، ارگ زیبای میشیجان هست ؛ اون هم در اطراف و نزدیکی خمین .

2 )) ارگ میشیجان

ارگ تاریخی میشیجان ، سازه ای خشتی و گلی و وابسته به دوره ی قاجاریه ( 1174 خورشیدی ) است که در روستای میشیجان بالا از پیوست های شهرستان خمین واقع در استان مرکزی و در کناره ی راه خمین به تهران و در فاصله ی 300 کیلومتری تهران ، واقع شده است .

شاه زاده حیدرقلی میرزا فرزند حشمت الدوله ملقب و نامدار به امیرحشمت از نوادگان قاجار که فرمانروای منطقه ی کمره و مالک روستای میشیجان و حدود 150 روستای دیگر اطراف آن بوده است ، در سده ی گذشته ، این ساختمان را به عنوان اقامتگاه تابستانی و مرکز رسیدگی به کارهای مناطق زیر مالکیت و حکومت خود ، ساخته است .

این ساختنمان در زمینی به شکل مستطیل هشت ضلعی و به گستره ی حدود یک هکتار در کنار امام زادگان این روستا ، ساخته شد که ساختمان اصلی آن به صورت یگانه و در دو طبقه و با پلان چهارضلعی و با نمای آمیزشی گچ و آجر در میانه ی محوطه ، قرار گرفته و سقف آن به وسیله ی قاب بندی های چوبی یک پارچه ، آراسته شده و جای اقامت امیرحشمت بوده است . در شمال و باختر محوطه ، فضاهایی با کاربری گل خانه ، آشپزخانه ، انبار غلات ، محل اسکان خادمین و حیاط خلوت ، قرار دارد .

عمده ی مصالح به کاررفته در این سازه ، خشت ، گل و چوب بوده و سقف اطاق ها به صورت طاق آهنگ و طاق های چهاربخشی و سقف هموار چوبی ، طراحی شده است . در جنوب محوطه ، کالسکه خانه است که دارای یک سقف چهارگنبدی است .

هم چنین در بخش های شمال و جنوب ساختمان ، دو برج دیده بانی ، قرار گرفته است . در بخش جنوب خاوری محوطه ، هشتی ورودی قرار دارد که دربردارنده ی یک راهرو و چند اطاق با سقف های چوبی در دو سمت آن است . در زیر اتاق شمالی هشتی ، یک سیاه چال با ورودی پنهان از درون اتاق است که از آن برای زندانی کردن افراد ، بهره برداری میشده است .

کار بازسازی این اثر تاریخی ارزشمند که در سال 1389 خورشیدی در سیاهه ی آثار ملی کشور به ثبت رسیده است ، توسط برادران پناهی و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی از سال 1394 ، آغاز شده و در سال 1397 به پایان رسیده است .

این ارگ زیبا ، دربردارنده ی بخش های زیر است :

عدالت خانه = در بخش خاوری هشتی ورودی ، عدالت خانه ، قرار دارد . این اتاق ، جایی برای رسیدگی به گلایه های کشاورزان ساکن روستای میشیجان و روستاهای دیگر زیر مالکیت امیرحشمت و هم چنین رسیدگی به تخلفات کارکنان ارگ بوده است . مجازات هایی همانند به فلک بستن و شلاق زدن کسان در ملا عام در جلوی در ورودی ارگ و هم چنین کوبیدن گوش خاطیان به درختان ارگ برای ساعت های پی در پی در انتظار محکومین بوده است .

در صورتی که برای محکومین ، کیفر اعدام با روش سر به نیست کردن افراد در نظر گرفته میشد ، آن ها را به درون سیاه چال تاریک و پنهان که در زیر اتاق دادگاه بود ، میانداختند و کسی از آن جا ، جان سالم به در نمیبرد که بودن این سیاه چال را برای دیگران ، برملا سازد ؛ به همین دلیل ، بودن این سیاه چال تا سال ها و تا هنگام بازسازی ارگ تا سال 1394 ، پنهان مانده بود .

سیاه چال = در زیر اتاق خاوری هشتی ، اتاقی با ورودی پنهان ، قرار دارد که درِ آن در درون یک کمد چوبی ، تعبیه شده و در نگاه نخست ، کسی ، متوجه این سیاه چال نمیشود . این سیاه چال ، دارای یک ورودی از کف اتاق و دو دریچه برای خروج هوا به سمت بیرون ارگ میباشد و از آن برای زندانی کردن ، تنبیه و شکنجه ی افراد خاطی ، بهره گرفته میشده است .

با توجه به قرار گرفتن این اتاق در زیر زمین و با داشتن دیوارهای خشتی با کلفتی بیش از یک متر ، جایی تنگ ، تاریک و نمور بوده است که صدای افراد زیر شکنجه به هیچ عنوان شنیده نمیشده است .

اتاق انتظار = این اتاق در بخش جنوب خاوری طبقه ی هم کف ، قرار دارد . از این اتاق ، شب ها برای اسکان میهمانانی که به دلیل دوری مسافت و یا شرایط آب و هوائی ، امکان بازگشت نداشتند و یا در انتظار دیدار با امیرحشمت بودند ، بهره گرفته میشده است . در انتهای اتاق ، یک انباری برای نگه داری ابزار استراحت و پذیرایی از مهمانان هست .

اتاق نائب = این اتاق که در بخش جنوب باختری طبقه ی هم کف کوشک ، قرار دارد ، محل استقرار مباشر اصلی امیرحشمت با عنوان نائب بوده است . این اتاق به اتاق های سه گانه که محل استقرار نگهبانان و خادمین بوده نیز راه دارد .

افراد گوناگونی که برای دیدار با امیرحشمت ، وارد ارگ میشدند در آغاز میبایست در این اتاق ، دشواری ها و عرایض خود را با نائب در میان میگذاشتند و در صورتی که وی ، اجازه میداد به دیدار امیرحشمت میرفتند . نائب ، هر گاه صلاح میدانست مسوول نگهبانان را که در اتاق پشتی ، مستقر بود برای تنبیه هر یک از مراجعه کنندگان که شؤون ارگ و ستورات وی را رعایت نمیکردند ، فرامیخواند و نگهبان هم متناسب با جرم افراد ، کیفرها و شکنجه هایی همانند زندانی کردن در سیاه چال و یا کوبیدن گوش آن ها با میخ به درختان و یا درهای ورودی ارگ برای عبرت دیگران در نظر میگرفت .

اتاق نگهبان = این اتاق ، جای استقرار مسؤول نگهبان ها و خادمین بوده که به اتاق نائب ، راه دارد و در موارد لازم ، توسط نائب ، احضار و دستورات لازم به وی ، داده میشده است .

اتاق امین اموال = اتاق میانی ، جای استقرار انباردار میباشد . این اتاق از راه دری کوتاه به یک اتاق باریک ، باز میشود که اتاق پشتو ، نام دارد . از این اتاق که تنها افراد ویژه ای ، امکان دسترسی به آن را داشته اند ، برای نگه داری اسلحه و سایر ابزارآلات و چیزهای باارزش ، بهره برداری میشده است .

اتاق خدمات = اتاق خاوری ، جای استقرار کارگزاران خدماتی کوشک بوده است و مسؤولیت پاکیزگی اتاق های کوشک و دادن خدمات به افراد مستقر در این ساختمان و مهمانان را بر عهده داشته اند .

اتاق پذیرایی = از این اتاق که در بخش شمالی طبقه ی دوم و در برابر گل خانه ، قرار گرفته است ، به عنوان اتاق پذیرایی از امیرحشمت و میهمانان وی ، بهره گرفته میشده است . در گچ بری های این اتاق با توجه به گونه ی کاربری آن از نقوشی از میوه های گوناگون محلی ، بهره برداری میشده است و در سقف آن هم قاب بندی های ساده ی چوبی به کار رفته است . در بخش باختر اتاق ، دو در به اتاق کرسی هست که در فضای بالای درها ، دو پنجره ی بسیار زیبا به وسیله ی گچ و شیشه های رنگی ، اجرا شده است .

اتاق گوشواره = این اتاق در بخش خاور شاه نشین ، قرار گرفته و توسط دو در به اتاق شاه نشین ، پیوند می یابد و به عنوان دفتر کار امیرحشمت ، مورد بهره گیری بوده است .

شاه نشین = بزرگ ترین اتاقی است که در بخش جنوبی طبقه ی دوم کوشک مرکزی و مشرف به ایوان و حوض بیضی شکل محوطه ، قرار دارد . این اتاق ، جایگاه پیشواز امیرحشمت از میهمانان ویژه و برگزاری نشست های رسمی بوده است .

گچ بری های گران بها به همراه تنگی بری در پیش بخاری ها ، شیشه های رنگی و قاب بندی های چوبی سقف از جمله آرایه های این اتاق به شمار میرود .

در محوطه ی رو به روی شاه نشین ، یک حوض بیضی شکل بزرگ آب هست که باعث میشود هوای دلپذیری در اتاق ، روند داشته باشد . در ساعاتی از روز به دنبال بازتابش روشنایی آفتاب از راه شیشه ی درها ، فرش زیبا و رنگینی بر کف اتاق ، نقش میبندد .

دیوارهای کلفت با قطر بیش از یک متر و جایگاه مناسب نورگیری از سمت جنوب و باختر این اتاق و هم چنین درهای چندشمار بازشو در اطراف آن به خوبی امکان تنظیم دمای مناسب در تابستان و زمستان را فراهم میکند .

در دیوارهای شمالی و جنوبی اتاق ، دریچه هایی ، تعبیه شده است که جای گذاشتن چراغ برای فراهم کردن روشنایی اتاق در شب بوده است . درهای باختری اتاق که بیش تر در معرض باران بوده اند از جنس چوب چنار و بقیه ی درها از چوب گردو ، ساخته شده اند .

برای بازسازی درها و قاب بندی های چوبی سقف ، آجرکاری های کف و گچبری ها ، از استادکارانی از کاشان ، قزوین و خمین ، بهره گیری شده است .

کوشک مرکزی = کوشک ؛ مهم ترین عنصر معمارانه در باغ های ایرانی و نشان دهنده ی نهایت ذوق و هنر در آمیزه ی باغ و سازه است . کوشک در فضای میانی باغ و در محل برخورد دو محور درازا و پهنا به گونه ای ، ساخته شده است که از چهار سمت ، دیده میشود و تاثیر آمیزش چهارباغ ایرانی را دوچندان میکند .

بودن چهار نمای همگن که به چهار سمت ، باز میشود به توان بخشی توده ی معماری بر توده ی منظر و هم چنین یکی شدن و ادغام فضائی آن ها ، کمک شایانی میکند ؛ هم چنین روش بهره گیری اقلیمی ـ فصلی در کنار عملکرد زیستی ـ تشریفاتی و گاهی مراسمی ، برای پاسخگویی به خواسته های امیر ارگ را میتوان از دلایل عمده ی تفاوت ساختاری کوشک با دیگر ساختمان های ارگ برشمرد .

کوشک با دو اشکوب ، گشودگی کاملی نسبت به محوطه و باغ ، ایجاد مینماید . پیوند سازه با محوطه از راه ایوان ، ایجاد میشود . مرکزی بودن پلان توده ی معماری ، یگانه بودن آن و آشکاری هندسه ی محوطه ، سبب میشود تا عامل زمان در تجربه ی بیننده ، تاثیری نداشته باشد . به سخنی دیگر ، بیننده ، کلیت کوشک و بخش بنیادی باغ را دریافته و گذشت زمان و حرکت او به سمت کوشک ، تنها به درک جزئیات بیش تر نما ، منجر میشود .

مصالح موردبهره در ساخت سازه ی کوشک ، خشت خام و چوب است و گچ و آجر برای آرایه ها به کار برده شده است . رنگ های به کار رفته در آرایه ها ، برگرفته از ویژگی اقلیمی منطقه بوده است . سوگیری کوشک به گونه ای است که بهترین بهره برداری از عوامل طبیعی ( آفتاب ، باد و ریزش های طبیعی ) را به همراه داشته باشد .

در بالای در و پنجره های اتاق های کوشک برای سبک سازی سازه ، کانال بندی با فضاهای توخالی ، تعبیه شده است که موجب سبک شدن وزن ساختمان و فشار کم تر بر دیوارهای طبقه ی یکم میشود . در میان دیوارها و اطراف در و پنجره ها ، استخوان بندی ای از تیرهای چوبی ، طراحی شده است که باعث استحکام ساختمان در برابر فشارهای ایستا میگردد . دیوارهای کلفت کوشک به عنوان رسانایی در برابر گرما و سرما ، کار میکند ؛ به گونه ای که در زمستان و تابستان با کم ترین انرژی ، دمای اتاق ها به اندازه ی دلخواسته میرسد .

برج شمالی = برج ، جزء واحدهای وابسته و ضروری سازه های حکومتی به شمار میرود و بر شکوه آن ها میافزاید . برج شمالی که به صورت هشت ضلعی با دیوارهایی به کلفتی یک متر و بلندای ده متر به صورت مطبق ، ساخته شده است ، بیش تر کارکرد دیده بانی و نظارت بر اطراف را داشته است .

برج ، دارای دو ورودی یکی از محوطه ی ارگ و دیگری از پشت بام میباشد و در طبقه ی پایانی ، دارای مزغل ( تیرکش ) در سمت های گوناگون و یک مردگرد ( برای مراقبت از نگهبانان ) میباشد .

تنورستان = تنورستان ، اتاقی گنبدی شکل است که در بالای آن ، دریچه ای برای بیرون رفتن دود و ورود روشنایی و در کف آن ، تنوری در درون زمین ، تعبیه شده است . تنور ، سازه ی خمره مانندی است که از خمیر ورزداده شده ی خاک رس که برای افزایش پایداری آن با موی بز ، آمیخته شده است ، ساخته میشود و راهی نیز از بیرون تنورستان برای ورود هوا به درون تنور ، برای هوادهی به زغال ها و جلوگیری از خاموش شدن آن ها ، تعبیه شده که به دمینه ، نامدار است .

برای پخت نان در آغاز از آرد گندم که برای جلوگیری از آسیب توسط جانوران و حشرات ، در درون سازه ی گلی و خمره ای به نام تاپو ، انبار شده بود ، خمیر فراهم میکردند و پس از آماده شدن خمیر ، آن را درون ظرف سفالی به نام لانجین میریختند .

برای آماده شدن تنور ، مقداری هیزم چوب به درون آن میریختند و آتش میکردند . پس از این که دیواره های تنور به خوبی داغ شد ، پخت نان ، آغاز میشد . وظیفه ی پخت نان بر دوش زنان بوده و معمولا چهار یا پنج نفر از زنان ، دور تا دور تنور مینشستند که چند نفر ، وظیفه ی چانه گرفتن یا همان تبدیل خمیر گندم به بریده های کوچک تر کروی و سپس پهن کردن آن ها بر روی تخته های چوبی و یک نفر هم وظیفه ی چسباندن آن ها بر دیواره ی داغ تنور و پختن آن را بر دوش گرفته است .

نان در فرهنگ ایرانی ، بسیار ارزشمند و ارجمند بوده و نماد روزی و هدیه ی خداوند است . بوی خوش به دست آمده از پخت نان در یاد هر ایرانی ، ماندگار است .

افزون بر پخت نان برای فراهم کردن گونه های خوراک های دیگر همانند آبگوشت ، سیب زمینی و کدو از تنور ، بهره گیری میشده است .

3 )) سنگ نگاره های تیمره

پس از خوردن ناهار در محوطه ی ارگ میشیجان به سوی محوطه ی تاریخی سنگ نگاره های تیمره ، راه میافتیم ؛ مسیر ، مشخص ولی بسیار طولانی است که بخش عمده ی آن نیز خاکی شوسه میباشد .