گشت آذربایجان باختری

یکی از بزرگ ترین شانس های من در زندگیم ، این است که دوستان بسیار خوبی در سرتاسر ایران ، پیدا کردم . یکی از این دوستان ، یونس آستا ( نصری فرد ) هست که در سال 1380 در دانشگاه خمینی قزوین با او ، آشنا شدم . یونس ، از اهالی روستای خوراسب در شهرستان ارومیّه ، بخش سیلوانا ، استان آذربایجان باختری است که پس از پایان تحصیلات از من ، فراخوانی کرد که برای دیدن منطقه ی زیبای زندگی شان به خوراسب بروم . سال 1385 ، نخستین سفرم را در 14 اردیبهشت به این منطقه ، انجام دادم و پس از آن ، بارها و با فراخوانی چندین باره ی دوستان به این جا رفتم . این بار نیز با فراخوانی صدّیق نصری فرد ، برادر یونس ، برنامه ی سفری دو روز و نیمه رابه این منطقه ی بهشتی میریزم .

من ، محمّد ، مصطفی و صدّیق

با هم راهی محمّد ، زینب و شیما به سوی آذربایجان میرویم . شباهنگام که به روستای خوراسب میرسیم ، پس از استراحت و خوردن شام ، خوابیده و بامداد آدینه با هم راهی مصطفای عزیز ( برادر دیگر یونس ) برای بازدید از درّه ی قاسملو ، روانه میشویم .

1 )) درّه ی قاسملو

از خوراسب تا درّه ی زیبای قاسملو ، حدود دو ساعت راه داریم که از راه های زیبای بهاری هم راه با بارش شدید باران میگذرد . قاسملو از روستاهای نامدار این منطقه است . در این روستا در یک کافه ی کوچک کنار راه به نوشیدن چای میپردازیم و سپس روانه ی درّه میشویم . درّه ی قاسملو که با تابلو هم مشخّص شده است ، پس از روستا ، قرار گرفته . با نگه داشتن خودرو در کناره ی راه ، دل به طبیعت سپرده و راه یک رودخانه ی پرآب کوچک را پی میگیریم و ساعاتی را در دل درّه که با بارش های بسیار ، خیس ، نمناک و بسیار دلچسب شده است ، میگذرانیم .

ضمنا نام حکومتی این درّه ، شهداست که به دلیل کشته شدن تنی چند از سربازان و پاسداران نظام اسلامی در درگیری با کردهای این مناطق ، صورت گرفته است .

2 )) بازار خوی

پس از گشتن و دیدن درّه ی قاسملو به سوی خوی میرویم . راه دراز ولی زیبایی را در پیش رو داریم . در میانه های راه ، ناهار را میخوریم ؛ رستورانی در کناره ی راه سلماس . پس از رسیدن به خوی به سمت بازارش میرویم . این بازار از بازارهای شناخته شده ی ایران است . یک راسته ی اصلی و چندین راسته ی فرعی به همراه سراهای گوناگون .

در این بازار ، افزون بر آثار تاریخی قجری و صفوی ، میتوان آثار معاصر را هم به دید نشست ؛ از جمله پوستر پاره شده ای با عکس سه آخوند ( خمینی ، خامنه ای و خاتمی ) برای تبلیغات دوران ریاست جمهوری سال 1376 .

در سال های 1371 تا 1373 ، نسبت به بازسازی سقف طاق گنبدی از میان رفته ی گذر امیر و چهارسوی حدّ فاصل دروازه ی سنگی و گذر بالا به شیوه ی اصلی و هماهنگ با بافت کهن ، توسّط مدیریّت میراث فرهنگی آذربایجان غربی ، اقدام گردید .

بازار به شیوه ی زیبایی ، کاملاً بازسازی شده .

آب گوشت سرای زنبورداران ، بازار حاجی بابا ، بازار جوادیّه ، مسجد حاجی بابا و مسجد حجّت ، از جمله جاهایی هستند که ما میبینیم .

3 )) دروازه ی سنگی

من ، مصطفی ، شیما و زینب

ورود به بازار خوی از دروازه ایست که از سنگ و آجر ، ساخته شده و بسیار زیباست .

از خوی به خوراسب برمیگردیم و شب خوبی را در روستای خوراسب در کنار صدّیق ، مصطفی ، یونس ، ژوآن ، مامان فاطمه ، بابا صنعان و خانواده ی خوب نصری فرد میگذرانیم . فردا ، راهی تخت سلیمان هستیم .

من ، محمّد ، مصطفی ، یونس و صدّیق

شیما ، مامان فاطمه و زینب

خودم در نمایی از طبیعت سیلوانا

4 )) تخت سلیمان

محوّطه ی باستانی و ثبت جهانی تخت سلیمان از افتخارات ایران زمین است . فاصله ی خوراسب تا این محوّطه ی تاریخی ، حدود 4 ساعت و نیم است که آن را میپیماییم . ناهار را در میانه ی راه میخوریم و پس از پیچ و خم بسیار و گذشتن از راه های زیبای منطقه در هوائی بارانی ، سرانجام در ساعت 18 ( یک ساعت پیش از بسته شدن محوّطه ی تاریخی ) بدان جا میرسیم .

برای نخستین بار در اردیبهشت 1385 بود که به این جای زیبا آمدم . یک دریاچه ی همیشه پرآب در میانه ی محوّطه ، خودنمایی شگرفی دارد .

مجموعه ی تخت سلیمان با گیرایی های طبیعی ـ تاریخی پیرامونش مانند کوه زندان ، کوه بلقیس ، سنگ اژدها و کوه طویله بر پایه ی داستان های افسانه ای به سلیمان پیامبر ، نسبت داده شده است .

بر پایه ی کاوش های باستان شناسی ، آثار و مانده های مهمّی از هزاره ی یکم پیش از زادروز تا دوره ی صفوی در این مجموعه ، شناسایی شده که مهم ترین آن ها ، وابسته به دوره ی ساسانی ( سده ی سوم تا هفتم زادروزی ) و دوره ی ایلخانان مغول ( سده ی سیزدهم زادروزی ) است . اوج توان و ارج این مجموعه ، هم پیوند به زمان ساسانیان است و پاک ترین آتشکده ی این عصر در این جا ، ساخته شده است . آتشکده ی آذرگشنسب ، نماد اقتدار مذهبی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی دوره ی ساسانی به شمار میآید .

جشن های بزرگ مردمی و باشکوه ترین مراسم نیایش ، بارهای همگانی ، مراسم تاجگذاری و ادای سوگند پادشاهان در این جا، انجام میشده است .

شاخص ترین آثار تاریخی تخت سلیمان ، دربردارنده ی آتشکده ی آذرگشنسب ، پرستشگاه آناهیتا ، تالار ستوندار ، ایوان خسرو ، برج و بارو و مانده های معماری دوره ی ایلخانی میباشد .

مجموعه ی تخت سلیمان در سال 1382 به عنوان چهارمین اثر ایران در سیاهه ی آثار جهانی یونسکو ، ثبت گردید .

برخی از آثار تخت سلیمان ، عبارتند از :

دهلیز نگهبان مجموعه ی پاک آتشکده ی آذرگشنسب ، پس از انجام پژوهش های باستان شناسی ، توسّط مهندس محمّد مهریار در سال های 75 و 76 برای نگه داری بخش های مانده بر پایه ی برنامه ی مصوّب ، دیوارهای کناری آن و سقف و دهلیز با نگه داشتن اصالت ، بازسازی شد .

استادکاران : معمار صدرالدّین شیردل و مجید مولوی ؛ ناظر : مهندس مهریار

مانده های آثار معماری دوره ی ایلخانی ( کاخ شکار ) و تنها نمونه ی مانده از کاخ های ایلخانی در ایران ، پس از پژوهش بر پایه ی دیدگاه استاد از دست رفته ، دکتر شیرازی ، نگه داری و بازسازی گردید .

استادکاران : صدرالدّین شیردل ، استاد کاووس و استاد رشید ؛ ناظر : حسین رزّاقی و ابراهیم حیدری .

مانده های ستون ها و پایه ستون های گردآوری شده در منطقه ( دوره ی ایلخانی )

دالان نگه داشت

 

دریاچه ی تخت سلیمان

در منطقه ی تاریخی تخت سلیمان ، اصلی ترین عوامل استقرار ، چشمه ی بزرگ تخت سلیمان میباشد . این چشمه ی آرتزین به شکل بیضی نامنظّم به قطر بزرگ 120 متر و قطر کوچک 80 متر میباشد و ژرفای آن در ژرف ترین بخش به 112 متر میرسد . این چشمه در مرکز مجموعه و در راستای محور اصلی اپاختری ـ نیم روزی ، قرار دارد . اندازه ی بیرون روی آب آن در حدود 45 لیتر در ثانیّه میباشد . زندگی کشاورزی منطقه و باغ های سیب پیرامون آن به همین چشمه ، بستگی دارد . دمای رویه ی آب ، 21 درجه و در همه ی فصول سال ، ثابت است . این پدیده ی یگانه و رازآلود در بحث های زمین شناسی ، باستان شناسی ، مذهبی افسانه ای ، تاریخی و فرهنگی و برای دوستداران طبیعت از اهمّیّت بالایی ، برخوردار میباشد .

پرستشگاه آناهیتا

اردوی سور آناهیتا ، فرشته ی نگهبان آب ، فراوانی ، زیبایی و باروری است . این ایزدبانو در آیین زرتشت از جایگاه بالایی ، برخوردار است ؛ به همین روی ، پرستشگاه هایی ، ساخته و وقف این ایزدبانو میشد که پرستشگاه آناهیتا ، نام گرفته اند . پرستشگاه منسوب به آناهیتا در تخت سلیمان ، دربردارنده ی یک محیط مربّع شکل مرکزی به ابعاد 19 در 19 متر با هشت ستون یا جرز از سنگ های پاک تراش میباشد و با دالان های پیرامون و چهار سالن مستطیل شکل در چهار سوی ، احاطه گردیده است .

آتشکده ی آذرگشنسب

آتشکده ی آذرگشنسب ، مهم ترین آتشکده ی دوره ی ساسانی بود که به شاهان ، لشکریان و سلحشوران ، ویژه میشد . در زمان ساسانیان ، دو آتشکده ی مهمّ دیگر به نام های آذرفرنبغ و آذر برزین مهر نیز دارای اهمّیّت بوده اند . آتش فروزان آذرگشنسب به مدّت هفت سده ، نماد اقتدار آیین زرتشت و حکومت ساسانی بوده است . پادشاهان ساسانی در زمان تاجگذاری ، جنگ ها ، مناسبت ها و رویدادهای مهم به دیدار این آتشکده میشتافتند . این آتشکده با پلانی مربّع شکل و دارای چهار طاق و سقف گنبدی بوده و پیرامون این فضا ، دالان هایی بوده است . ابعاد فضای آتشکده ، 21 در 21 متر و مصالح چیره در ساخت این سازه ی مذهبی ، آجرهای چهارگوش میباشد .

آثار دوره ی اسلامی ( ایلخانی )

تخت سلیمان در سده ی 7 کوچی در زمان پادشاهی آباقاخان ، دومین پادشاه ایلخانی ، مورد توجّه ایلخانان مغول قرار گرفته و به عنوان پایتخت ییلاقی ، گزینش و کاخ ها ، تالارها و سازه های متفاوتی به پیروی از معماری موجود ساسانی در تخت سلیمان ، ساخته شد . از سازه های مهمّ این دوره ، میتوان به کاخ شکار ، دروازه ی جنوبی و پیش ورودی ها ، تالار شورا ، گرمابه ، مسجد ، مانده های کوره ی آهنگری و پخت سفال ، منطقه ی صنعتی ، هشت بری ها ، مانده های کاخ ها و رواق ها و آثار معماری باختر دریاچه ، اشاره کرد .

مجموعه ی مذهبی ( تالار ستوندار )

این مجموعه در باختر آتشکده ی آذرگشنسب ، واقع و توسّط راهرویی اپاختری ـ نیم روزی از آن ، جدا شده است . دارای دو تالار ستوندار در امتداد هم که تالار نیم روزی ، دارای ستون هایی با مقطع مربّع ـ مستطیل و تالار اپاختری ، دارای ستون هایی با مقطع گرد میباشد که با تخته سنگ هایی مسطّح ، فرش گردیده بود و بر روی آن ها ، نشان های سنگ تراشان ساسانی ، کنده شده است . در اپاختر این تالار ، فضائی چهارطاقی هست که به عنوان آتشکده ی دوم و در پیرامون آن ، فضاهایی با کاربردهای خدماتی هم چون تالار غذاخوری ، آشپزخانه و سرویس های بهداشتی ، ایجاد گردیده است . این مجموعه در بر باختری با دهلیز نگهداشتی در پیوند میباشد .

ایوان باختری ( خسرو )

ایوان باختری که به ایوان خسرو ، نامدار گردیده است ، در زمان رونق تخت سلیمان در دوره ی ساسانی نیز بلندترین سازه ی مجموعغه بوده است . به این ایوان در متون تاریخی بسیاری ، اشاره و حتّی اغراق گردیده است . بسیاری از مورّخان ، معتقدند که تخت نامدار طاقدیس در این ایوان ، قرار داشته است . این ایوان از دیدگاه فرم و طرّاحی ، نمونه ی کوچک تری از ایوان مدائن در تیسفون عراق میباشد . پهنای دهانه ی این ایوان ، 11 و نیم متر و ژرفای آن ، 27 متر و بلندای سالم ترین بخش از دیوار مانده ی بر اپاختری ، حدود 18 و نیم متر است . بخش زیرین دیوارهای کناری تا بلندای 6 متری با سنگ های پاک تراش و از این بخش به پس با آجر ، ساخته شده است . این سازه در دوره ی ایلخانان ، دوباره بازسازی شده و مورد بهره برداری قرار گرفته است . با این تفاوت که بخش های آجری فرو ریخته با لاشه ی سنگ ، بازسازی گردیده و با بهره گیری از کاشی کاری ، گچبری و جز آن ها ، آراسته شده است .

تالار شورا ( چهارستون )

در نیمه ی باختری مجموعه ، مانده های معماری یک تالار چهارگوش با ابعاد 20 و نیم متر در 20 و نیم متر هست که آثار پایه ، شالی و بخش هایی از چهار ستون در درون این تالار هست . به نظر میرسد این سازه ، جایگاه برگزاری نشست های مشورتی ایلخانان برای تصمیمات مهمّ حکومتی با عنوان نشست قوریلتای یا قورولتای میباشد . همینک این سازه ، پس از ساماندهی و خواناسازی دیوارها و مسقّف کردن آن ، جای نمایشگاهی از یافته های باستان شناسی در منطقه و شناساندن کارهای پژوهشی ، آبادانی ، نگهداشت و بازسازی تخت سلیمان میباشد .

سازه ی چهار ستونی نامدار به تالار شورا برای ایجاد گنجینه ی مجموعه ی تاریخی تخت سلیمان بر پایه ی برنامه ی مصوّب ، پس از بازسازی بخش های فروریخته ی دیوارهای کناری و اجرای سقف مدرن در سال های 1374 و 75 خورشیدی ، بازسازی گردید .

ایوان باختری و هشت بری ها ( دوره ی ایلخانی )

مجموعه ی ایوان باختری در دوره ی ایلخانی بر روی مانده های معماری ساسانی ، ساخته شده است . هر دیوار ایوان از رو به رو با سه طاق نمای مقرنس و درون ایوان نیز با کاشی های چندبری و گچبری ، آراسته شده است . در این دوره در پایانه ی باختری این ایوان ، یک اتاق مستطیل شکل با سقف گنبدی و در دو سوی آن ، دو هشت بری اپاختری و نیم روزی ، ساخته میشود . هشت بری اپاختری ، دارای فرورفتگی هایی میباشد که با کاشی هایی با نقش های سیمرغ ، اژدها و نقوش گیاهی ، آراسته گردیده بود . این فضا ، شاید جایگاه پذیرایی و غذاخوری ویژه ی دربار ایلخانی بوده و هشت بری نیم روزی نیز که دارای فرورفتگی های جدا میباشد ، شاید اتاق های خواب و استراحت در دوره ی یادشده میباشند .

هشت بری اپاختری دوره ی ایلخانی در سال های 73 و 75 ، پس از پژوهش ، بر پایه ی برنامه و شواهد مانده ، نگه داری ، بازسازی و خواناسازی شد . ناظر فنّی : زنده یاد استاد شیرازی

رواق های ایلخانی

رواق دور دریاچه به گونه ی مستطیلی به درازای 143 متر در راستای اپاختری ـ نیم روزی و به پهنای 130 متر در راستای خاوری ـ باختری ، دور دریاچه ، ساخته شده است . رواق ها ، رده ای از پایه های مربّعی شکل هستند که شاید میان آن ها ، طاقی بوده است . رواق سمت نیم روز دریاچه ، ایوان نیم روزی را در بر میگیرد که با ورودی نیم روزی ایلخانی در پیوند میباشد . رواق سمت خاوری دریاچه ، ایوان خاوری و جای مانایی نگهبانان را دربرمیگیرد . ایوان اپاختری در بخش شمال اپاختری دریاچه و رو به روی ایوان باختری ، واقع گردیده است و رواق سمت باختر دریاچه ، دسترسی به فضاهای سمت باختر و جای مانایی زنان دربار میباشد .

سالن بر اپاختری ایوان خسرو که به سختی آسیب دیده بود در سال های 77 تا 81 ، پس از پژوهش توسّط مهندس مهریار و امیر مطلوبی بر پایه ی طرح مصوّب و با بازسازی بخش های مانده ، نسبت به بازسازی سقف آن با هدف نگه داری دیوار کهن ایوان خسرو ، اقدام گردید .

استادکار : رضا و رسول مروئی سیلان ؛ ناظر : ابراهیم حیدری و مهندس مهریار

هشت بری نیم روزی دوره ی ایلخانی در سال های 73 و 75 ،پس از پژوهش، بر پایه ی برنامه و شواهد مانده ، نگه داری ، بازسازی و خواناسازی شد .

متن مصوّبه ی یونسکو :

سازمان آموزشی ، دانشی و فرهنگی ملل متّحد

پیمان نامه ی هم پیوند به نگه داشت میراث فرهنگی و طبیعی جهانی

کارگروه میراث جهانی ، تخت سلیمان را در سیاهه ی میراث جهانی ، ثبت کرده است . ثبت در این سیاهه ، مؤیّد ارزش استثنائی و جهانی یک مجموعه ی فرهنگی و طبیعی است که لازم است به سود همه ی بشریّت ، نگه داشته شود .

تاریخ ثبت در سیاهه ی جهانی : 5 جولای 2003 ؛ 14 تیرماه 1382

آلبوم طبیعت زیبای آذربایجان باختری